برترین ها – رژیا غفاری*:منبتیکی از صنایع دستی ایران می بااشد که ریشه کلمه منبت از کلمه ی نبات گرفته شده و به معنی رویانیده میباشد. و به این دلیل بوده است که برجستگی گل و گیاه بر روی چوب ، سنگ، و … و مانند روئیدن گیاه بر روی آن بوده است . هنر منبت که در آن حکاکی و کنده کاری روی چوب می باشد قدیمی ترین اثر منبت یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است.
مواد اولیه منبت انواع چوب درختان می باشد هرچه جنس چوب محکم تر و فشرده تر باشد کار منبت بهتر و زیباتر و با دوام تر می باشد. مثل چوب گردو ، شمشاد، گلابی. ابتدا طرح مورد نظر روی چوب کشیده شده و حکاکی شده و سپس به صورت برجسته و حجم دار درآورده . شهرهایی مثل آباده ،گلپایگان، قم، اصفهان، و همدان ،کردستان و آذربایجان غربی و تهران مرکز این هنر می باشد.
نازک کار ی رو ی چوبطی آن چوب براساس طرح و نقش مورد نظر روکش می شود . با این تکنیک محصولات ظریف و نازک چوبی در نهایت ظرافت و با دقت و زیبایی تولید می شود . مثل قاشق ، چنگال، صفحه شطرنج ، انواع ظروف و غیره. چوب های مورد استفاده: گلابی، گردو، کیکم، سنجد، چنار، کاج، توسکا، و موادی چون سیریشم سرو ، سیریشم گرم، کیلر، لاک الکل و ابزاری چون رنده دستی و برقی ، اره ، لیسه، مغار، گیره دستی، چرخ سمباده می باشد. و در شهرهای ارومیه ، سنندج، رشت، انجام می گیرد.
خاتم
ساخت و تهیه ی و روکش نمودن جعبه ، قاب و غیره در یک سانتی متر مربع بیش از دویست قطعه کوچک چوب، فلز، و یا استخوان به کار می رود و به دلیل دقت و حوصله هنرمند شاید به آن ختم هنرها یا خاتم لقب داده اند . در ساخت خاتم از مثلث هایی کوچک از جنس چوب عناب ، نارنج، فوفل، آبنوس، بقم و … استخوان: شتر، عاج، فیل. فلز: طلا، نقره، مس، برنج و…. چسب یا سیریش و ابزار کاری چون اره های ظریف و سوهان و غیره استفاده می شود. مثلث متساوی الساقین یا متوازی الاضلاع کوچک پهلوی هم چسبانده شده تا ستاره بزرگتر را تشکیل می دهند وکار به همین ادامه دارد تا یک سطح بزرگ خاتم بوجود بیاید. سپس آن را به ورق های نازک به ضخامت ۲ الی ۳ میلی متر ورقه ورقه کرده و بر روی سطح زیر ساخت که می تواند جعبه یا قاب عکس و غیره می باشد می چسبانند و روی کار را کیلر یا نیم پلی استر زده و براق می نمایند. شهرهای اصفهان و شیراز مرکز آن می باشد.
خراطی چوبدراین رشته بوسیله دستگاه تراش افقی نسبت به تراش چوب اقدام می نمایند. در وقایع هنر تخت جمشید نقوشی از تخت و چهار پایه ی سلطنتی و عود سوز وجود دارد که خراطی شده است. مواد اولیه آن چوب سپیدار می باشد ولی هرچه چوب فشرده تر و محکم تر باشد می توان به کارهای ظریفتری پرداخت و دوام بالاتری نیز دارند ابزار کار در قدیم چهارچوبی بود که فقط رکابی داشت و سر و ته چوب را به دهانه آن می کردند. و توسط کمانی ، چوب را به حرکات دورانی حول محور خود وا می داشتند ، ولی امروزه این قسمت برقی شده وکار آسان شده . ابزار کار مغار ( نوعی ابزار که سرو ته آن شبیه به ناخن می باشد) چوب را در دهانه دستگاه سه نظام یا رکاب محکم کرده سپس به وسیله مغار به چوبی که حول محور خود در حال چرخش است فشار وارد نموده تا شکل مورد نظر بدست اید. وسایلی چون قلیان ، پایه های مبل، آباژور وغیره وسایلی هستند که با این تکنیک درست می شوند.
سوخت روی چوبیکی از صنایع دستی ایران سوخت روی چوب نام دارد . که دراین هنر قالب های مختلفی از جنس فولاد یا برنج تهیه شده که دارای نقوش مختلف هستند که با داغ کردن این قالب و فشردن آن بر روی چوب و انتقال اثر این سوختگی آثار هنری زیبایی بوجود می آورد. که در رویه مبل نیز و جعبه جواهرات و غیره استفاده می شود. در حال حاضر به غیر از قالب ، با هویه برقی نیز این عمل را برروی نی و یا چوبهای مختلف انجام می دهند.
کنده کاری روی چوبایجاد نقش های برجسته بر روی چوب ، ابزار مصرفی چون مهره ی شطرنج و تخته نرد و صندوق وکشکول درویشان و دسته قاشق شربت خوری ، درب های اماکن مقدسه و …. تولید می کنند. مورخین اوج این هنر را از زمان استیلای اعراب می گویند. کنده کاری مسجد الجاتیو در سلطانیه از چوب بسیار مرغوب وهنوز در وضعیت اولیه خود باقی مانده است .چوب های مناسب : گردو، فوفل، انار سرخ، انار زرد، افرا، و چوب گلابی می باشد. از ابزار این هنر مغار نیم باز ، مغار لوله کوچک ، مغار کبریتی ، قلم کوچک بزرگ وکوچک، سندان، مارپا ( سوهان + اره) و اره مویی می باشد. مرکز مهم تولید این هنر مازندران می باشد.
گره چینیگره چینی یا گروه بندی یکی از هنرهای زیبای کشور ما می باشد. این هنر بوسیله زواره های چوبی ، نقوش هندسی به وجود می آید و با استفاده از رنگهای چوب، خودرنگ، پنجره ، قاب، پاراوان، رویه میز و غیره می سازند. پنجره ای گره چینی را با شیشه های رنگی مزین می کنند. در گره چینی ، گره ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت کام و زبانه به یکدیگر قفل می شوند. استفاده از فاق و زبانه حتی در کوچکترین جفت و بست ها سبب استحکام و دوام اینها می باشد. بسیاری از بناهای تاریخی ما از آثار این هنر می باشد.
محرقمحرق به عمل سوخت روی ساقه های طلایی گندم می گویند . هنرمندان با استفاده از ساقه های گندم، حروف و یا طرح را بر روی پارچه یا کاغذ چسبانیده و به وسیله هویه و یا سیخ داغ بر روی ساقه گندم اقدام به ایجاد نوعی سوخت می نمایند.
مشبک چوب این هنر معمولا با دیگر هنرهای چوب تلفیق می گردد مخصوصاً منبت. ابتدا طرح مورد نظر را روی چوب می کشند و سپس به وسیله ابزارهای مثل مغار و اره مویی قسمت های منفی طرح را خارج میکنند تا طرح بعد پیدا کند .
معرق چوبمعرق یکی از زیباترین هنرهای دستی می باشد که با استفاده از انواع چوب درختان که درحدود هفتاد وهشتاد نوع می باشد که دارای رنگ های متفاوتی هستند و گاهی به استخوان شتر ، صدف، مس، برنج، نقره، طلا، عاج و خاتم برای تکمیل کار استفاده می کنند. حدود ۹۰ سال سابقه دارد. مواد اولیه مورد مصرف دراین هنر معرق کاری ، انواع چوب درختان، استخوان شتر، صدف و مس و برنج و نقره و طلا و عاج و خاتم می باشد.
دراین هنر قطعاتی از چوب های مورد نظر انتخاب کرده و به شکل و اندازه مورد نظر گل، برگ، ساقه، بریده و در جای خود می نشانند. در نهایت روی کار پلی استر زده و سمباده و پولیش می نمایند . در ساخت رویه میز ، تابلو ، قاب آینه، صفحه شطرنج و غیره استفاد می شود . در معرق چوب از انواع چوب خودرنگ مانند گردو چنار ، عناب، نارنج، و سنجد ، زبان گنجشک ، راش، گلابی ، فوفل، بقم، شمشاد، توسکا، ممزر، زیتون، کیکم استفاده می شود.این چوبها علاوه بر تنوع رنگی موجها و بافتهای مختلفی دارند که هنرمند می تواند دراثر تجربه و شناختی که دارد از آن بهره بگیرد. از چسب چوب، انواع میخ ، پلی استر و رنگ فوری را می توان از ابزار کار نامید. معرق- منبتتلقیق دو هنر معرق و منبت می باشد. و سپس اتصال این دو به یکدیگر وایجاد تابلوهای سه بعدی زیبا نشأت گرفته از این هنر می باشد. لایه های چوب خودرنگ را به یکدیگر به وسیله چسب چوب و آنگاه دور بری می کنند. و توسط سوهان های ظریف حجم مورد نظر را پدید می آورند. یعنی در واقع معرقی که نقش های آن برجسته می شود برای ساخت ابتدا همه قطعه ها را مانند معرق می برند و بعد آنها را به طور مجزا به شیوه منبت ساخت و ساز می نمایند. و کنار یکدیگر جفت و جور می کنند.
* رژیا غفاری متولد ۱۳۴۷ ، دانش آموخته کارشناسی «روان شناسی» دانشگاه تهران، تحصیلات کارشناسی ارشد خود را در دانشگاه تهران در رشته «معماری داخلی » گذراند. وی هم اکنون در دوره دکترا در همین دانشگاه مشغول به تحصیل می باشد و در عین حال به پژوهش و طراحی در حوزه معماری و دیگر رشته های مرتبط با آن می پردازد. کلاس های درس وی نیز در مجتمع فنی تهران (نمایندگی میرداماد) برگزار می گردد.
منبع:http://topak.ir/
