آشنایی با هنر منبت کاری
منبت کاری با چوب یکی از ظریف ترین صنایع دستی است که تلفیقی از هنر و حوصله هنرمندانی است که با مواد اولیه ی ارزان و ساده، محصولاتی با ارزش خلق می‌کنند، هنرمندانی که با چند قلم و اسکنه ای فلزی ذهنیات خود را با خطوط کوفی ، نقوش اسلیمی، ختایی و گل و مرغ و … روی چوب کنده کاری می‌کنند.
منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب.منبت کاری هنر دستی و نماد احساس، ادراک،اندیشه و خلاقیت هنرمندان که با ذوق و سلیقه سرشار،اثر هنری را ابداع می‌کنند.
با توجه به اسناد و مدارک موجود منبت کاری در ایران،سابقه این صنعت به ۱۵۰۰ سال میرسد و قدیمی‌ترین اثر منبت کاری موجود یک لنگه در چوبی است و روی آن با خلال‌هایی از چوب گردو و نقوش زیبایی تزئین شده است.
بعد از ظهور اسلام و با توجه به شیوع روحیه ساخت مراکز و مساجد اسلامی، هنرمندان ایرانی جز اولین کسانی بودند که تمامی‌توان و استعداد خویش را صرف تزئین مساجد کردند و به موازت هنرنمایی معماری ، کاشیکاران و گچبرها منبت کاران نیز آثاری چون رحل قرآن، منبر، در و پنجره‌های که نشان دهنده ذوق و هنر بود ، را خلق کردند.
ایرانیان باستان هم چنان که در هنر نقاشی و کنده کاری و حجاری پیش از دیگر اقوام به موفقیت‌هایی دست یافته بودند،به تدریج به فنون و ظرافت هنری رشته منبت کاری نیز آشنایی پیدا کرده اند.
مهرهای استوانه یی مربوط به آریاهاهمراه با نقوش بسیار زیبا و حک صور و اشکال مختلف بر روی آنها از هنرهای ارزنده ی قوم آریایی است که نمونه‌هایی از آنها مربوط به چندهزار سال قبل باقی مانده است.سامی‌ها هنر منبت کاری را از ایرانیان باستان تقلید و اقتباس کرده و بعد‌ها وسیله(فینیقی‌ها) به یونان راه یافته است.
همایون فرخ می‌نویسد« خوشبختانه اینک آثار بسیاری از نشان‌های (مهره‌های استوانه ای) متعلق به قبل از دوران ماد در ایران به دست آمده است،از جمله یازده مهر استوانه یی که دارای خطوط و علائمی‌هستند و از کاوشهای مارلیک کشف شده و خواندن خطوط آن به آقای دکتر کامرون محول شده است.از ملت سونگیری(سومر)نیز تاکنون مهره‌های حکاکی شده بسیاری به دست آمده است و مسلم می‌دارد که آشوری‌ها و سپس یونانی‌ها از آنها هنر منبت کاری را فرا گرفته اند.»
منبت کاری اصفهان
منبت کاری اصفهان
سابق بر این مغرضان و معاندان فرهنگ وتمدن ایرانی چنین وانمود می‌کردند که هنر حکاکی و منبت کاری متعلق به یونانی‌ها بوده است ولی با کشف مهرهای استوانه ای مربوط به شش هزار سال قبل از میلاد،دیگر چنین ادعاها رنگ و رویی ندارد و تعصب داشتن و غیر علمی‌بودن نشریه آنها را آشکار ساخته است.
پادشاهان ایران از قدیم وسیله ی مهرهای استوانه ای که به طرز هنرمندانه ای حکاکی میشد،فرمانهای لازم را صادر می‌کردند و علامات و سمبل‌هایی نیز به مناسبت امور مختلف بر روی این مهرها حک می‌کردند .
گرچه تعدای زیادی از این مهرهای حکاکی و منبت کاری شده ی مربوط به آریاها و قبل از روی کار آمدن شاهنشاهی هخامنشی موجود است،ولی متاسفانه از مهرهای دوره ی هخامنشی زیاد به دست نیامده است.تعدادی از مهرهای این دوره موجود است که از روی آنها می‌توان به چگونگی هنر منبت کاری و دقت و ذوق هنری آنها پی برد.
مهرهای اورارتویی و هخامنشی از نظر ظرافت و هنر حکاکی در حد اعلای زیبایی است.هنرمندان ایرانی با ذوق و قریحه خاص خود،سنگهای عقیق و زیبای الوان برای حکاکی انتخاب کرده وصورتها و اشکال مورد نظر را به طور برجسته بر روی عتیق حکاکی و تراشکاری می‌کرده اند.
پروفسور پوپ می‌نویسد: «اساساً باید گفته شود هنر حکاکی عتیق و سنگهای قیمتی دیگر مانند لاژورد و قان داش به چند هزار سال قبل از هخامنشی میرسد و ایرانی‌ها ، قرنها قبل از به وجود آمدن دولت هخامنشی هنر منبت کاری را ابداع کرده و به کار می‌برده اند.»
همین دانشمند در جای دیگر رسماً اعلام می‌کند: سبکی که به غلط و اشتباه یونانی می‌خواندند امروز اصلاح شده و آن را نمونه ی هنر هخامنشی می‌دانند و در واقع یونانی‌ها در منبت کاری و مهر سازی مقلد هخامنشی‌ها بوده اند. پروفسور پوپ این نظریه را جهت بطلان گفته‌های قبل که اصرار میشد به نحوی هنر دوره ی هخامنشی را ماخوذ از یونان بدانند آورده است.
از آثار مختلف، نمونه‌های بسیار زیبایی از هنر منبت کاری و نقاری مربوط به هخامنشیان، مانند سکه‌های دریک(داریک) به دست آمده است.حکاکی این سکه‌ها نشان می‌دهد که استادان حکاک،با شیوه‌ها و سبکهای مختلف این هنر آشنایی داشته و آموزش‌ها و فنون لازم را کسب کرده اند.
با توجه به پیشرفت کلی هخامنشیان به خصوص در معماری و تزیینات مربوط به آن و حکاکی‌هایی که بر روی ظروف وسکه‌ها به صورت کنده کاری بر روی تمثالها و تصاویر به دست آمده باید قبول کرد که نحوه ی فراگیری و آموزش این هنر در این زمان به نحو قابل ملاحظه ای پیشرفت داشته است.علاوه بر این در روی بسیاری از سر ستونها و اشیا فلزی و گچ بری‌ها ، ریزه کاری‌های هنری بسیار جالبی به چشم می‌خورد که به حق باید گفت استاد کاران و هنرمندان این دوره دستگاه و وسایل منظم آموزشی برای تعلیم این هنرها داشته اند.
منبت کاری اصفهان
منبت کاری اصفهان
در زمان اشکانیان نیز این هنر اصالت خود را حفظ کرده، چنان که از روی سکه‌های مختلف و اشیا فلزی و کنده کاری‌های این دوره می‌توان به پایداری و رواج این هنر در زمان پارتیان پی برد.هنر حکاکی و منبت کاری و نقاری این دوره نه تنها تحت تاثیر هنر یونانی قرار نگرفته،بلکه دنباله ی هنر هخامنشی است.
از آثار و بقایایی که از دهکده‌های پارتی واقع در مغان آذربایجان کشف شده نمونه‌هایی از هنر حکاکی و منبت کاری این عهد را به دست می‌دهد،که مهارت و استادی سازندگان آنها را به خوبی آشکار می‌سازد.
ضمن بحث از دهکده‌های پارتی و قبور آنها کامبخش فرد می‌نویسد:
« در چند نمونه از این قبور در پنج انگشت دست مرده، انگشتری وجود دارد که از آهن و یا برنز ساخته شده و عموماً دارای نگین شیشه می‌باشد.نگین‌ها اگر چه کوچکند، ولی در کمال مهارت حکاکی شده و هیکل انسانی و نیم تنه(سه ربع صورت و یا نیم رخ) با سبک یونانی در آنها حک شده است».
در موارد مختلف هخامنشیان و اشکانیان جنبه‌های ارزنده و مفید هنر ملل مختلف را گرفته و با هنر اصیل ایرانی تلفیق نموده و شاهکارهای هنری مستقل و نوینی را خلق و ابداع کردند و سبک تازه یی را به وجود آوردند که نشان دهنده ی تحول هنری در این دوران است.
استادان پارتی اشکال و صور گوناگون را به صورت مراسم مذهبی و یا جنگ تن به تن بر روی ابزار و ادوات، کنده کاری می‌کردند. بقایایی از این ابزار و کنده کاری‌ها در کوه خواجه نشان می‌دهد که هنرمندان پارتی با ظرافت هر چه بیشتر در خلق آثار بدیع به صورت کنده کاری، گچ بری، منبت کاری مهارت پیدا کرده و دانش خاص هنری خود را در این آثار جلوه گر ساخته اند.
در زمان ساسانیان هنر منبت کاری و حکاکی توسعه و ترقی بیشتر داشته و بر تعدد و تنوع آنها افزوده شده است. ساسانیان در نگاهداشتن و بهتر ساختن و افزودن به میراث هنری نیاکان خود اهتمام ورزیده و در پایداری و تحویل آنها به آیندگان کوشا بوده اند.آثار هنری این دوره به قدری غنی و پیشرفته است که در این مختصر نمی‌گنجد و فقط به ذکر نمونه‌هایی از آنها اکتفا می‌شود.علاوه بر انواع حکاکی‌ها و کنده کاری‌هایی که در دوره‌های قبل به آنها اشاره شد و در زمان ساسانیان ترقی و تکامل یافت، انواع مدال‌های نقره ای شاهنشاهان ساسانی به طرز بسیار جالبی ساخته می‌شده است.
از جمله مدال‌های نقره یی بهرام سوم به شکل بیضی می‌باشد که در وسط آن نیم رخ بهرام با تاج و تزیینات حک شده و یکی از زیباترین نوع حکاکی و نمونه ی پیشرفت این هنر در آن دوران است.
از حکاکی‌های دیگر دوره ی ساسانی مهرهای استوانه یی متعددی است که بیشتر مربوط به خسروپرویز است، این مهرها بر روی عقیق و سنگهای گرانبهای دیگر به طرز جالب و زیبایی حکاکی شده و در حال حاضردر موزه ی ارمیتاژ لنین گراد نگه داری می‌شود.دقایق و ریزه کاری‌های هنر حکاکی این دوره حاکی از پیشرفت و تکامل آموزش هنری و وجود هنرمندان ماهر و چیره دستی است که از دانش‌های مربوط به این رشته از هنرها اگاهی کامل داشته ومدتها تحت نظر استادان فن به آموختن و فراگیری فنون لازم قرار می‌گرفتند.
منبت کاری مانند خاتم کاری در دوران صفویه راه پیشرفت و ترقی را به سرعت پیمود و هنرمندان منبت کار آثار بسیار زیبائی در این دوره از خود باقی گذاردند؛ ولی منبت کاری در دوره قاجاریه به علت عدم توجهی که به هنر و هنرمندان شد،در بوته فراموشی ماند و رو به انحطاط نهاد، تا این که با ظهور سلسله پهلوی هنر منبت کاری نیز مانند سایر صنایع مستظرفه مورد توجه قرارگرفت و موجبات احیای این هنر فراهم گشت.
یک فرد با ذوق و علاقمند به هنر منبت کاری، اگر بخواهد برای اولین بار با فنون و اصول منبت کاری آشنا شود و به فراگرفتن این هنر اشتغال ورزد باید گام نخستین را از کوی طراحی بردارد و پس از آن با آشنائی کامل به انواع چوب‌ها و وسایل کار و آموختن فن درودگری، هنر مشبک را تعقیب و فنون موزائیک کاری، معرق کاری، رنگ کاری و رویه کوبی را فرا گیرد.
برای توضیح مختصر هر یک از فنون ذکر شده می توان چنین گفت:
منبت کاری در دو نوع ریز و درشت برروی چوب و عاج و استخوان انجام می شود و شامل مجسمه سازی، نیمرخ و تمام رخ، گلبرگهای اسلیمی، ختائی و غیره می‌باشد.
مشبک کاری در تزیین قابها و سایر وسایل تجملی به کار برده می شود و معمولاً بر روی چوبهای گوناگون و عاج و استخوان انجام می گردد.
معرق کاری و موزائیک کاری شامل قرار دادن چوبهائی به رنگهای طبیعی و عاج و استخوان و صدف در کنار هم و به هم آمیختن آنها و ایجاد یک سری نقشه‌های زیبا و بدیع مانند اشکال گوناگون هندسی، برگ اسلیمی، مینیاتور و نظائر آن است.
رنگ کاری و رویه کوبی به منظور زیباتر ساختن و جلا بخشیدن به کارهای منبت کاری است تقریباً مراحل نهائی کار است و در هنر تزئینی منبت مورد نظر هنرمندان و صاحبنظران این فن می‌باشد. رنگ کاری و رویه کوبی علاوه بر افزودن بر زیبائی اثر، چوب را از گزند رطوبت و گرما و نظائر آن حفظ می‌کنند.
منابع :www.postfun.ir
