لاکتراشی از مهمترین و زیباترین صنایع دستی بومی استان مازندران محسوب می‌شود که در کنار تنوع فراوان، دارای سرگذشت پر پیچ و خم است.
لاک تراشی یا به زبان مازنی چو تراشی(تراشیدن چوب درخت) به معنای تراشکاری و شکل دادن چوب است برای رفع نیاز روزمره از هنرهای اصلی مردم مازندران محسوب می‌شود. قدمت این هنر که با گوشت وخون مردم مازندران عجین شده و از گذشته تاکنون زینت بخش خانه‌های این دیار بوده است ، به اعتقاد برخی از کارشناسان به بیش از هشت هزار سال پیش باز می‌گردد و برخی نیز به قدمت 11 هزار ساله آن تکیه می‌کنند.
در گذشته لاک تراشی یکی از شغل های عمده در روستاهای مازندران بوده است حتی در بخش هایی از مازندران روستاها و آبادی هایی نام ” لاک تراش ” یا ” لاک تراشان ” بر خود داشتند که امروز فقط یک روستا در شهرستان نکاء در شرق استان با همین نام باقی مانده است .
لاک تراشی بر خلاف روزگاری کنونی ، در گذشته جنبه صنایع دستی نداشت و یکی از تولیدات مصرفی روزانه مردم محسوب می‌شد که بیشترین کاربرد آن در آشپزخانه ها بود و افراد بسیاری در این حرفه مشغول بودند، اما امروزه با ورود وسائل صنعتی آشپزخانه و استفاده مردن از ابزارهای پلاستیکی و فلزی، لاک تراشی به یک محصول تزئینی تبدیل شده است.
به زبان ساده تر تغییر شکل و سبک زندگی لاک تراشی آرام آرام به حاشیه رانده شد و فقط در ویترین خانه‌ها دیده می شود.
لاک تراشی برخلاف دیگر هنرهای دست، چه از لحاظ شکل و ظاهر و چه از لحاظ ماهیت ارتباط تنگاتنگی با طبیعت پیرامون خود دارد و با توجه به اینکه لاک تراشی هنر چوب محسوب می شود و مازندران نیز به واسطه جنگل های انبوه دارای منابع غنی چوب است ، بهتر می توان ارتباط لاک تراشی با طبیعت مازندران را درک کرد.
لاک تراشی شامل ساخت مصنوعات چوبی با نقش های الهام گرفته از طبیعت است. محصولاتی که ساخته هنر لاکتراشی است شامل ظروفی همچون کچه (قاشق چوبی)، جوله (وسیله ای شبیه پارچ چوبی)، برنج شور (کاسه‌ای گود و بزرگ)، قند چوله ، کترا( کف گیر)، پلاکر، دونه پاج( دیس گرد چوبی برای تمیز کردن برنج )، کلز (ملاقه)و… می باشد که بیشتر در طبخ ، سرو غذا و تقریبا تمامی فعالیت های آشپزی کاربرد دارد.
در پایین به چند نمونه لاک تراشی اشاره می کنیم:
لاک (خردخار) : به ظرف بزرگی گفته می شود که دور آن رو به داخل جمع شده که در زبان محلی مازندرانی به آن “خردخار” می گویند و بیشترین استفاده ی آن برای خوردن غذا بخصوص گرماس پلا بود.
جاله یا جوله : این وسیله شبیه پارچ است که در اندازه های متفاوت ساخته می شود. کاربرد اصلی آن برای دوشیدن شیر و نگه داشتن انواع مواد لبنی بود و با نقشه های مارپیچ و زنجیره ای طراحی می شود.
کچه و کترا : همان قاشق است و از ساقه یا شاخه شمشاد ساخته می شود که در کنار وسایل امروزی همچنان کاربرد دارد. کچه در اندازه کوچکتر برای خوردن غذا یا آش استفاده می شود که از مهمترین مزیت های آن این است که در هنگام خوردن آش یا غذای گرم موجب سوختگی دهان نمی شود. کِتــرا شبیه به همان کچه است اما در اندازه بزرگتر که داخل آن گودی بیشتری دارد و برای هم زدن آش بکار برده می شود.
کَلــِز : از این وسیله چوبی گاهی به جای ملاقه برای هم زدن شیر و سرد کردن شیر استفاده می شود که در مناطق مختلف مازندران نام های گوناگونی دارد.
موارد گفته شده از مهمترین تولیدات لاک تراشی محسوب می‌شوند و بیشترین کاربرد را نیز دارند.
ابزار لاک تراشی نیز همانند این هنر شامل ابزاری می شود که کاربرد متداول در زندگی جنگل نشینان دارد. کاربرد ابزار لاک تراشی وسائلی کاربردی در زندگی روزمره هستند که از پیچیدگی های صنعتی دور بوده و برخی نیز در کشاورزی و دامداری استفاده می شوند.
این ابزار شامل وسائلی ساده ای شامل تبر، تیشه، اره، سوهان، چوبساب، مغار ، اسکنه، رنده، رخ درشت یا دارکن، دله‌گیر و چکش چوبی هستند.
لاکتراشی صنعتی کامل چوبی است و به غیر چوب هیچ ماده دیگر در آن استفاده نمی شود. تقربا تمامی تولیدات لاک تراشی از چوب‌های ریشه و تنه درختان پهن برگ جنگلی همچون افرا و شمشاد ساخته می شوند.
دلیل این انتخاب نرمی و دوام چوب درختان پهن برگ است که به راحتی می‌توان بر روی آنان کار کرده و فرم و شکل دلخواه را ایجاد کرد. همچنین این گونه از درختان در برابر خشکی و رطوبت عکس العمل ناچیزی از خود نشان می دهند و در مقابل پیچیدگی، کج شدن و ترک خوردن مقاوم هستند.
همچنین ظروف چوبی که از ریشه درختان تهیه می‌شود سبک‌تر و در مقابل سرما و گرما مقاوم‌تر هستند و بنابراین ترک بردار نبوده و در اثر ضربه به‌سادگی نمی‌شکند.
درازای عمر محصولات چوبی نیز از دیگر دلایل استفاده از چوب به عنوان ماده اصلی لاکتراشی است. عمر محصولات لاک تراشی گاهی بیش از 100 سال بوده که البته بستگی به نوع چوب دارد.
برای برخی لوازم ضروری منزل، از ریشه متصل به ساقه که با شیب ملایمی در خاک نفوذ کرده است استفاده می‌کنند زیرا این نوع ریشه‌ها کمتر در معرض برف و باران قرار دارند و در مواجهه با شرایط آب و هوایی کمتر آسیب پذیر هستند.
ساخته‌های لاکتراشی بعد از برش کاری و شکل دهی وارد مرحله پرداخت می شوند که در طی این مرحله ابتدا ظرف را بر روی آتش گرم می‌کنند سپس مخلوطی از خاک زغال و ماست را بر روی بدنه ظرف مالیده و مجدداً بر روی حرارت می‌گردانند.
این کار نه تنها استقامت چوب را بالا می برد ، بلکه منجر به رنگ آمیزی چوب می شود و رنگی قرمز متمایل به سیاه را به آن می دهد. همانطور که گفته شد تمامی عناصر به کار رفته در لاک تراشی طبیعی است و رنگ امیزی آن نیز با مواد بومی و طبیعی انجام می شود.
لاک تراشی از انزوا تا احیا
با وجود اینکه لاکتراشی در هزاره‌های متعدد در میان خانه مردم مازندران جا خوش کرده بود و مصرف می شد، اما در چند دهه اخیر با ورود ابزار آشپزخانه مدرن به حاشیه رانده و در پستو خانه‌های قدیمی به فراموشی سپرده شد.
حمله ظروف سفالی به اصطلاح چینی ، ظروف شیشه‌ای با اصطلاح عامه پیرکس و قاشق و چنگال‌های فلزی به سفره و طبقات آشپزخانه مردم مازندران محصولا چوبی را به قول معروف از رده خارج کرد.
البته در این میان ممنوعیت استفادهاز چوب جنگلی و قیمت های سر به فلک کشیده دست سخته های چوبی در مقابل با صرفه بودن ابزارهای صنعتی نیز در حاشیه راندن لاک تراشی بی تاثیر نبوده و عملا این کالا را به یک محصول لوکس برای ویترین خانه‌ها تبدیل کرده است.
متاسفانه با وجود اینکه تلاش هایی زیادی برای زنده نگه داشتن این هنر شده از جمله نگارش کتابی با عنوان هنر لاک تراشی در مازندران که در سال 96 به رشته تحریر در آمده و همچنین ثبت این اثر در طی سالیان گذشته به عنوان ثبت میراث آثار ملی و چندی پیش نیز این هنر توانست مهر اصالت را به دست آورد، ولی متاسفانه این هنر با قدمتی کهن در حال فراموشی و پیوستن به خاطره هاست.
شاید بتوان عمده دلیل فراموشی این هنر را تغییر ذائقه مردم در سبک زندگی و تمایل در استفاده از وسایل مدرن دانست ولی نبود رشته دانشگاهی برای این هنر ملی و عدم آموزشش آنبه جوانان و پیوند زدن آن با مدرینته نیز می توان نقش پررنگی در فراموشی این هنر نقش پر رنگی داشته باشد.
البته به گفته مسئولان میراث فرهنگی دریافت مهر اصالت ملی ، ورود آن به نمایشگاه های نایع دستی بین المللی و همچنین تبلیغات تا حدودی توانسته به حیات لاک تراشی کمک موثری کند.
البته نا گفته نماند در سالهای اخیر شاهد موج خوبی از حمایت مردم مازندران و گردشگران برای خرید محصولات لاکتراشی به عنوان تزیئینات خانگی توانسته قدرت اقتصادی و انگیزه برای احیای این صنعت را ایجاد کند.
